O sprawiedliwoci procesu karnego

Wstp

Istot procesu karnego w modelowym ujciu oraz postpowania karnego w konkretnej sprawie jest sprawiedliwe rozpoznanie sprawy i wydanie sprawiedliwego wyroku. Bez pojcia sprawiedliwoci proces karny, a szerzej prawo karne procesowe i wrcz cae prawo, utracioby swój najistotniejszy sens, zakorzeniony gboko w wiadomoci spoecznej. Zagwarantowanie sprawiedliwego procesu jest jednym z podstawowych obowizków kadego pastwa demokratycznego. Od procesu karnego wymaga zatem naley, aby by sprawiedliwy. O wymiarze sprawiedliwoci nie mona wic mówi bez odwoania si do sprawiedliwoci.

Od prawa oczekuje si, e bdzie stanowio podstaw sprawiedliwie przeprowadzonego postpowania, w nastpstwie czego dojdzie do wydania sprawiedliwego wyroku. Akt wymiaru sprawiedliwoci bdzie za rzeczywicie, a nie jedynie formalnie sprawiedliwy. Problem jednak w tym, e sowo „sprawiedliwo" ma silne zabarwienie emocjonalne i okrelenie znaczenia tego sowa jest spraw zoon. Pokrzywdzony, skadajc zawiadomienie o przestpstwie bd subsydiarny akt oskarenia, liczy wszak, e sprawa zostanie sprawiedliwie zaatwiona. Prokurator, wnoszc akt oskarenia, wyraa przekonanie, e oskaronego dosignie „rka sprawiedliwoci", a oskarony, e zostanie sprawiedliwie osdzony. Sd, wydajc wyrok w sprawie, jest przekonany, e sprawiedliwoci stao si zado. Kady z wymienionych organów i uczestników postpowania karnego oczekuje zatem sprawiedliwego rozpoznania sprawy i sprawiedliwego jej rozstrzygnicia. Kady z nich bdzie broni jednak „swojej" sprawiedliwoci, która przyznaje mu racj i podwaa pozycj przeciwnika, gdy dla kadego z tych podmiotów sprawiedliwo znaczy co innego.

Mimo e pojcie sprawiedliwoci czsto wystpuje w jzyku prawnym i prawniczym, chtnie posuguj si nim nauki spoeczne, jest nagminnie uywane w jzyku potocznym i politycznym, od dawna tocz si dyskusje nad jego treci. Rozwizania problemu nie przynosz tak wspaniae dziea, jak Teoria sprawiedliwoci Johna Rawlsa, idea sprawiedliwoci formalnej Chaima Perelmana, czy rozwaania o pojmowaniu sprawiedliwoci Zygmunta Ziembiskiego. Pomimo docieka nad treci sprawiedliwoci, starania tych i innych autorów nie pozwalaj na sformuowanie ostatecznej, uniwersalnej i w peni obiektywnej definicji tego pojcia, czy choby przedstawienie niedajcych si podway jego cech. Ju Arystoteles zauway, e co do pojcia sprawiedliwoci panuje daleko idca rozbieno i niestao zda1. Równie Z. Ziem-biski twierdzi, e „jeli od wieków tocz si spory o to, czym jest sprawiedliwo, to raczej nie dlatego, by sporne byo, co w ogólnym zarysie sowo to znaczy, ale o takie okrelenie «istoty sprawiedliwoci^ by to, co chcemy obj aprobat jako «sprawiedliwo» znalazo miejsce w obejmowanym przez definiens zakresie"2. Take Ch. Perelman zauway, e co do zasady ludzie zgadzaj si, e takie uniwersalne wartoci jak dobro, prawda, sprawiedliwo istniej, ale zgoda trwa dopóki pozostaje na poziomie uogólnienia, bowiem nie jest równoznaczna ze zgod, czym te wartoci s.

Sprawiedliwo naley take do tych dóbr, których deficyt i podanie nale do najsilniej odczuwanych przez czowieka. Proces karny stanowi za forum, gdzie oczekiwanie sprawiedliwoci jest szczególnie due. Wydaje si za bardzo prawdopodobne, e wikszo sdziów i funkcjonariuszy organów cigania sprawiedliwo pojmuje intuicyjnie. Waciwego rozumienia sprawiedliwoci nie uatwia ustawa karna procesowa, w której nie objaniono tego pojcia. Wicej, sowo sprawiedliwo wystpuje tylko w jednym przepisie kodeksu postpowania karnego (art. 440) i to w znaczeniu negatywnym. W przepisie tym mówi si bowiem o „niesprawiedliwym orzeczeniu", nie za o „sprawiedliwym wyroku".

Celem niniejszego opracowania jest zatem rozwaenie kwestii, czy dla analizy paszczyzny normatywnej procesu karnego oraz stosowania prawa karnego procesowego uyteczne jest pojcie sprawiedliwoci? W razie pozytywnego rozstrzygnicia tej kwestii, dalszym celem jest kwestia roli, jak sprawiedliwo spenia w procesie karnym. Sprawiedliwo moe wystpowa jako idea, warto i zasada organizacyjna. Tytuowe pojcie poddane zostanie wic analizie przez pryzmat tego, czy stanowi warto, zasad i cel procesu karnego. Rozwaania w tym wzgldzie poprzedzone zostan analiz pojcia prawa do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy i zwizanego z nim terminu „sprawiedliwo proceduralna". Analiza prowadzona bdzie za na dwóch paszczyznach - normatywnej i zwizanej ze stosowaniem przepisów prawa karnego procesowego. Sprawiedliwo moe wszak okrela cech jakiej normy czy zespou norm, których uzasadnienie aksjologiczne odwouje si do odpowiednich kryteriów rozdzielania czy wymiany wiadcze, lub cech postpowania oczekiwanego od pewnych podmiotów.

Rozwizanie powyszych kwestii uzalenione jest midzy innymi od przyjtej postawy badawczej. W zalenoci od tego, czy zagadnienie sprawiedliwoci procesu karnego bdziemy rozpoznawa z pozycji prawnopozytywistycznych, prawnonaturalnych, czy postpozytywistycz-nych, otrzymamy odmienne rozwizania. W pimiennictwie prawniczym przyjmuje si bowiem, e przeciwstawienie wymienionych koncepcji czy teorii pojmowania prawa dotyczy ontologii prawa i uzasadnienia jego obowizywania. Pozytywizm prawniczy gosi, e prawem obowizujcym jest jedynie prawo pozytywne, obowizujce z woli prawodawcy. Przyjta na gruncie pozytywistycznej koncepcji pastwa prawnego wizja prawa ma zasadniczo charakter cile formalny, abstrahujc od jakichkolwiek relacji treciowych pomidzy prawem a innymi systemami4. W pozytywizmie prawniczym postulowany jest obowizek posuszestwa prawu pozytywnemu, gdy jest ono sprawiedliwe niezalenie od jego treci5. Doktryny prawa natury stwierdzaj za, e oprócz prawa pozytywnego istniej take reguy prawa natury, które obowizuj niezalenie od woli prawodawcy i stanowi zewntrzne kryterium oceny prawa jako susznego czy sprawiedliwego. Jeszcze inne podejcie do prawa preferuj doktryny postpozytywistyczne (np. hermeneutyka prawnicza, komunikacyjna teoria prawa).

Praca zostaa podzielona na sze czci obejmujcych odrbne zagadnienia merytoryczne. W czci pierwszej przedstawiono pojcia prawa i sprawiedliwoci reprezentatywne dla doktryn prawnonatural-nych, pozytywistycznych i postpozytywistycznych. Ukazanie do obszernego obrazu rónorodnych stanowisk, koncepcji i teorii dotyczcych pojmowania prawa i sprawiedliwoci spowodowane byo potrzeb przedstawienia ewolucji pogldów na prawo i sprawiedliwo. Warto bowiem mie wiadomo, e od wymierzania sprawiedliwoci wedug regu talionu do wymierzania sprawiedliwoci wedug regu rzetelnego procesu mino dwa tysice lat i w tym czasie zmieniay si pogldy na to, jak rozumie akt wymiaru sprawiedliwoci. Sdzi naley, e moe okaza si to przydatne wielu prawnikom karnistom. Poza tym, objaniono pojcia sprawiedliwoci materialnej, formalnej i proceduralnej wystpujce na gruncie filozoficznoprawnym. W tym wzgldzie miano na uwadze, e wymienionymi pojciami posuguje si take doktryna prawa karnego procesowego. Wystpia wic potrzeba skonfrontowania obu sposobów pojmowania sprawiedliwoci materialnej, formalnej i proceduralnej, aby unikn ewentualnych nieporozumie przy ich waciwym uywaniu.

W drugiej czci pracy rozwaane jest pojcie wymiaru sprawiedliwoci i gwarancji prawidowego wymiaru sprawiedliwoci. Objaniono te pojcie prawa do sdu, co dao podstaw do bardziej szczegóowych analiz zwizanych z pojciem sprawiedliwoci proceduralnej i prawem do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy.

Zasadnicz cz rozwaa dogmatycznych zawarto w kolejnych czciach opracowania dotyczcych analiz sprawiedliwoci jako wartoci, zasady i celu procesu karnego, a take pojcia sprawiedliwego wyroku.